وب سایت فرهنگی مذهبی مهدی الامم

بسم الله الرحمان الرحیم

شیوه‏هاى ارتباط شیعه با امام صادق علیه السلام

عصر امام صادق علیه السلام، یكى از دوران هاى پرشكوه و طلایى در تاریخ ‏تشیع است. در این عصر، تشیع گسترش چشمگیرى نمود و بر تعدد شیعیان افزوده گشت و در اثر آزادى نسبى روابط شیعیان با امام ‏صادق علیه السلام، آن حضرت توانست فقه و كلام شیعه را توسعه دهد و اصول و مبانى آن را روشن كند. نقش آن حضرت در معرفى مبانى شیعه به حدى‏ بود كه مذهب شیعه به نام آن جناب و«مذهب جعفرى‏» شهرت یافت.

بعد از رحلت رسول اكرم صل الله علیه وآله وسلم، دیگران در جایگاه آن حضرت نشستند وعلى علیه السلام در حاشیه ماند. با این حال تعداد زیادى از بزرگان صحابه ‏تنها آن جناب را امام برحق مى‏دانستند؛ حذیفه بن یمان مى‏گفت:

«هر كس كه طالب دیدار امیرالمؤمنین بر حق است، على را ملاقات ‏نماید»

بلاذرى، احمدبن یحیى، انساب الاشراف، منشورات موسسه الاعلمى ‏للمطبوعات، بیروت، ج‏3، ص 115.

عبدالله بن مسعود مى‏گفت: «در قرآن خلفا چهار تن هستند: آدم، هارون، داوود و على علیهم السلام .» ابن شهرآشوب، مناقب آل ابى‏طالب، دارالاضواء، بیروت، ج‏3، صص‏77 و 78

این بزرگان كاملا با امامشان در ارتباط بودند ولى تشكل ‏جداگانه‏اى از سایر مسلمانان نداشتند. اما بعد از قتل عثمان و آغاز خلافت على علیه السلام همان طور كه طرفداران بنى‏امیه شكل حزبى به‏ خود گرفتند و عثمانیان نامیده شدند، شیعیان نیز صف خویش را از دیگران جدا نمودند و آزادانه تشیع خود را اعلام كردند. ولى این ‏وضع دیرى نپایید و با حاكمیت ‏بنى‏امیه، شیعه‏ گرى جرمى سنگین به ‏شمار آمد؛ معاویه طى بخشنامه‏اى به عمال و فرماندارانش در سراسر كشور نوشت: «اگر دو نفر شهادت دادند كه شخصى از دوستداران على ‏و خاندان او است، اسمش را از دفتر بیت المال حذف كنید و حقوق و مقررى او را قطع نمایید.» ابن ابى‏الحدید، شرح نهج البلاغه، داراحیاء الكتب العربیه، ج 1، صص‏43- 45

و با وجود حكمرانى سفاكانى ‏چون: زیاد، ابن زیاد و حجاج بن یوسف، ارتباط شیعیان با رهبرانشان به نهایت درجه كاهش یافته بود. لذا اخبارى بدین‏ مضمون به چشم مى‏خورد كه بعد از شهادت امام حسین علیه السلام تنها چهارتن ‏در كنار امام سجادعلیه السلام ماندند.

شیخ طوسى، اختیار معرفة‏الرجال، معروف به رجال كشى، موسسه ‏آل‏البیت علیه السلاملاحیاء و التراث، ج 1، ص 332

و شخصى چون سعید بن جبیر به ‏جرم رابطه داشتن با امام زین العابدین علیه السلام بالاى دار مى‏رود. همان، ص 335

تا این كه با پایان یافتن قرن اول هجرى و شروع دعوت عباسیان و قیامهاى طالبیان، وضع عوض مى‏شود و توجه بنى‏امیه به جاى دیگر معطوف مى‏گردد و شیعیان نفس راحتى مى‏كشند و توان این را مى‏یابند كه با امامانشان رابطه برقرار نمایند كه این مطلب درعصر امام ‏صادق علیه السلام به اوج خود رسید.

رابطه شیعیان با امام صادق علیه السلام

ارتباط شیعیان و مسلمانان را با امام صادق(ع)، مى‏توان به دو نوع كلى تقسیم كرد:

الف- رابطه استاد وشاگردی

عده‏اى از بزرگان شیعه چون هشام بن حكم، محمد بن مسلم، ابان بن ‏تغلب، هشام بن سالم، مؤمن الطاق، مفضل بن عمر، جابربن حیان ‏و... از شاگردان و تربیت‏ شدگان محضر آن حضرت بودند كه تعداد شاگردان ایشان را عده‏اى از محققان و دانشمندان شیعه چهار هزارتن دانسته‏اندو تنها از جواب سوالهایى كه از آن حضرت مى‏شد، چهار صد رساله نگارش یافته است.محقق المعتبر، ج 1، ص‏26

بعضى از شاگردان امام ‏صادق علیه السلام داراى آثار علمى و شاگردان متعددى بودند، به عنوان ‏نمونه هشام بن حكم سى و یك جلد كتاب نوشته

فتال نیشابورى، روضة ‏الواعظین، موسسه الاعلمى للمطبوعات، ص‏229/ طبرسى، اعلام الورى، ص 284.

و جابربن حیان ‏نیز بیش از دویست جلد كتاب در زمینه‏هاى گوناگون به خصوص‏ در رشته‏هاى علوم عقلى، طبیعى، فیزیك و شیمى تصنیف كرده بود.

ابن ندیم، الفهرست المكتبة التجاریه الكبرى، قاهره، ص‏517- 512.

ابان بن تغلب در مسجدالنبى جلسه درس داشت و آنگاه كه وارد مسجد مى‏شد ستونى را كه پیامبرصل الله علیه وآله وسلم تكیه مى‏داد، براى او خالى مى‏كردند.

اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ج 1، ص 55

وسعت دانشگاه جعفری

شاگردان امام صادق علیه السلام منحصر به شیعیان نبودند، بلكه پیروان سنت ‏و جماعت نیز از مكتب آن حضرت برخوردار مى‏شدند؛ پیشوایان ‏چهارگانه اهل ‏سنت ‏بلاواسطه یا با واسطه شاگرد امام صادق علیه السلام بودند. ابوحنیفه در راس این پیشوایان قرار دارد كه به گفته ‏خودش، دو سال شاگرد امام بوده و اساس علم و دانشش از این دو سال است. همان، ص 70

شاگردان امام از نقاط مختلف همچون: كوفه، بصره، واسط، حجاز و سایر مناطق و نیز از قبایل گوناگون مانند: بنى‏اسد، مخارق، طى، سلیم، غطفان، ازد، خزاعه، خثعم، مخزوم، بنى ضبه، قریش به ویژه ‏بنى‏حارث بن عبدالمطلب و بنى الحسن بودند كه به مكتب آن حضرت‏ پیوستند. همان، ص‏37

به گفته ابن حجرعسقلانى، فقها و محدثانى همچون: شعبه، سفیان ‏ثورى، سفیان بن عینیه، مالك، ابن جریح، ابوحنیفه، پسر وى موسى، وهیب بن خالد، قطان، ابوعاصم و گروه انبوه دیگرى از آن حضرت‏ حدیث نقل كرده‏اند. تهذیب التهذیب، ج 1، ص‏ 88

امام صادق علیه السلام هر یك از شاگردان خود را در رشته‏اى كه با ذوق و سلیقه او سازگار بود، تشویق و تعلیم مى‏نمود و در نتیجه هر كدام ‏از آنها در یك یا دو رشته ازعلوم مانند: حدیث، تفسیر و علم كلام ‏تخصص پیدا مى‏كردند.

 كوفه یكى از مهمترین كانون هاى تجمع شاگردان امام صادق علیه السلام بود؛ حسن بن على بن زیاد

وشاء كه از شاگردان امام رضاعلیه السلامبوده، نقل ‏كرده كه در مسجد كوفه نهصد نفر استاد حدیث مشاهده كردم كه‏ همگى از جعفربن محمدعلیه السلام حدیث نقل مى‏كردند. رجال نجاشى، دفتر نشر اسلامى وابسته به جامعه مدرسین، قم، ص‏39 - 40

  ب- رابطه عادی

كلیه شیعیانى كه توانستند خدمت امام صادق علیه السلام برسند و یا به ‏نحوى با آن حضرت رابطه برقرار نمایند، جزو شاگردان آن جناب ‏محسوب نمى‏شوند؛ زیرا تشیع در این عصر گسترش زیادى یافته و به ‏اكثر قلمروهاى اسلامى رسیده بود و شمار زیادى از مسلمانان ازاهل ‏بیت علیهم السلام پیروى مى‏كردند. با توجه به گزارش هاى رسیده ‏از آن عصر، روابط شیعیان با آن حضرت را مى‏توان به روش هاى زیر بیان كرد:

1-از طریق سفر حج و عمره                                 

سفر مردم به حج كه براى توانگران واجب بود، وسیله خوبى به شمار مى‏آمد، تا شیعیان بتوانند، در مدینه خدمت امام صادق علیه السلام برسند واز محضر ایشان بهره‏مند شوند. همچنین آن حضرت در موسم حج، در مسجدالحرام جلسه درس تشكیل و به سوالات و مسائل شرعى پاسخ ‏مى‏دادند؛ شیخ مفید نقل مى‏كند در یكى از این جلسات عده‏اى به ابن‏ابى‏ العوجاء ملحد پیشنهاد كردند، از امام صادق علیه السلام كه به قول ‏آنها علامه زمان و داناى روزگار است و مردم اطراف او را گرفته‏اند؛ سوالاتى كند و آن حضرت را نزد مردم شرمنده و مفتضح ‏سازد كه با پاسخ هاى عالمانه امام صادق علیه السلام ، ابن ابى‏العوجاء، نومید و ناراحت نزد یاران خود برگشت. شیخ مفید، الارشاد، ترجمه محمدباقر ساعدى خراسانى، كتابفروشى اسلامیه، ص 545.

2- سفر جهت تعلیم مسائل شرعى

اگر چه در روزگار قدیم، مسافرت براى تعلیم و یادگیرى مسایل عادى‏ كارى دشوار بود، با این حال مواردى در دست است كه نشان مى‏دهد بعضى از مومنان براى اخذ یك مسئله فقهى، رنج و مشقت مسافرت ‏طولانى را بر خود هموار مى‏كردند؛ چنان كه مرحوم قطب الدین راوندى ‏نقل كرد: « شخصى زنش را سه بار طلاق داده بود و در مورد جواز رجوع، از مطلقات شیعه پرسیده بود، جوابش را داده بودند ولى‏ همسرش راضى نشده، مگر این كه از امام صادقعلیه السلاماستفتاء كند كه در این هنگام امام صادق علیه السلام به دستور خلیفه عباسى در حیره، تحت نظر به سر مى‏برد و مانع ملاقات مردم، با او بودند. لذا آن شخص خود را به قیافه «خیار فروشى‏» در آورد و به در خانه امام صادق علیه السلام آمد و مسئله‏اش را پرسید و جواب گرفت.»

قطب الدین راوندى، الخرائج و الجرائح، ترجمه غلامحسن ‏محرمى، صص‏459 و 460

                                        3-برقراری رابطه توسط وکیلان                     

   یکی از مهمترین راه هاى ارتباط مردم با امام صادق علیه السلام، از طریق‏ وکیلان آن جناب بود.

كه این روش از زمان امام صادق علیه السلام به جهت ‏گسترش مناطق شیعه ‏نشین توسط ائمه اطهارعلیهم السلام مورد استفاده قرار مى‏گرفت. شیعیان نیز توسط این وكیلان وجوهات شرعى ‏خویش را حضور ائمه اطهارعلیهم السلام مى‏فرستادند و هم دستورات ‏و مسائل شرعى را از طریق آنان دریافت مى‏نمودند.

ائمه علیهم السلام با تحمل سختیها و مشقات فراوان، فرهنگ و احکام دین مبین اسلام را توسعه داده تا کنون که به دست ما رسیده است. برماست که قدر و ارزش دین را بدانیم و در حفظ آن، کوشا بوده و برای توسعه و گسترش آن اهتمام نماییم.